Prawobrzeżne Opole zostało zajęte przez wojska 1. Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej w nocy z 23 na 24 stycznia 1945 roku (zaodrzańska część miasta dopiero 19 marca, po wznowieniu działań ofensywnych). Przez pierwsze dwa miesiące - od styczna do marca - władzę w mieście sprawowała komendantura wojenna Armii Czerwonej, na której czele stał ppłk Korablin. Formalne przekazanie miasta nowym, polskim władzom nastąpiło w marcu (prawobrzeżna część Opola) i kwietniu (lewobrzeżna część Opola) 1945 roku.
Już wcześniej w Opolu pojawili się pierwsi nowi mieszkańcy. Tuż po żołnierzach radzieckich do Opola przyjechali kolejarze z Krakowa i Katowic, którzy 14 lutego rozpoczęli uruchamianie węzła komunikacyjnego łączącego Górny Śląsk z Wrocławiem. Ważnego ze względów strategicznych zarówno dla wojska, jak i dla ludności cywilnej, zwłaszcza ze względu na mających się pojawić na tych terenach repatriantów. W połowie marca w mieście pojawiły się także pierwsze grupy pracowników przemysłu. 23 marca wieczorem z Katowic do Opola wyruszyła 71-osobowa grupa administracji z zakładanego starostwa opolskiego ze starostą Pawłem Piechaczkiem na czele. To te osoby przejęły z rąk żołnierzy radzieckich władzę w mieście. niedługo później do Opola przyjechali także urzędnicy miejscy, a wśród nich pierwszy prezydent Maksymilian Tkocz. Po nich zaczęli się pojawiać pracownicy poczty i telegrafu, milicjanci, pracownicy bezpieczeństwa publicznego, szkolnictwa i bankowcy.
Według szacunków w marcu i na początku kwietnia do Opola przyjechało ponad 600 takich osób, a do końca maja ich liczba wzrosła do ponad 1,2 tys. W kwietniu zaczęli powracać rodzimi mieszkańcy Opola, ewakuowani w styczniu przed nadejściem frontu. 30 kwietnia zaczęły przyjeżdżać transporty reemigrantów wysiedlonych z Kresów Wschodnich RP.
Życie w pierwszych miesiącach w powojennym Opolu było niezwykle trudne i niebezpieczne. Grabieże, rozboje, napady i gwałty były na porządku dziennym jeszcze w lipcu 1945 roku. Miasto musiało powstać od nowa. Według relacji prezydenta Tkocza po przejściu frontu w Opolu było zaledwie około 300 osób, głównie starych i chorych. Najpilniejszą sprawą było opanowanie pożarów. 31 marca zaczęto organizować oficjalnie zawodową straż pożarną, sytuację udało się opanować pod koniec kwietnia.
Wojna i pożary spowodowały, że największym kłopotem w mieście były mieszkania. Zwłaszcza że zniszczenia najbardziej dotknęły centrum, gdzie było ich najwięcej. Przykładem może być rynek, na którym tuż po wojnie do zamieszkania nadawały się zaledwie cztery domy, mniej zniszczone były peryferie Opola. W kwietniu powołano specjalną miejską komisję mieszkaniową zajmującą się rozdziałem lokali, nie brakowało jednak samowolnych zajęć. Szybko zaczęto więc reglamentować mieszkania i usuwać z nich niepracujących, a w 1946 roku zupełnie zlikwidowano możliwość handlu mieszkaniami.
Nie mniejszym problemem było wyżywienie rosnącej populacji miasta. W Opolu nie było praktycznie żadnych zapasów, po pożywienie jeżdżono nawet do Katowic, ale nie wszystkich było na to stać, bo ceny - już i tak bardzo wysokie - wciąż rosły. Wprowadzono kartki żywnościowe, przy odbudowujących się zakładach powstawały stołówki, ale i tak sytuacja wciąż była trudna. Brak żywności w pierwszym okresie powodował, że mieszkańcy często głodowali, a nowi opolanie wyjeżdżali - szukali swojego miejsca gdzie indziej. Sytuacja poprawiła się dopiero wiosną 1946 roku.
Kolejnym wielkim problemem w pierwszych miesiącach było powszechne szabrownictwo, które udało się opanować dopiero wtedy, gdy w mieście pojawiło się więcej milicjantów. W pomoc włączyło się wojsko, założono Straż Obywatelską. Co ciekawe, pod Opolem powstał specjalny obóz pracy dla szabrowników, w którym w maju 1945 roku przebywało już 300 osób, które za karę pracowały przy odgruzowywaniu miasta. Napływ ludności, brak pożywienia i wyczerpanie ludzi powodowały epidemie, czego przykładem był tyfus plamisty, który pojawił się w mieście pod koniec kwietnia.
Obraz zniszczeń wywołanych walkami oraz podpaleniami był przerażający. Dziś trudno jednoznacznie ocenić, jak wielka była ich skala, szacunki są bardzo rozbieżne. Różne źródła oceniają, że zniszczonych było od 25-30 do nawet 60-70 procent budynków w mieście. Odbudowa trwała bardzo długo, dość powiedzieć, że jeszcze w 1947 roku zarząd miejski oceniał, że straty wojenne to wciąż około 30 procent budynków. W fatalnym stanie była infrastruktura. Wycofujący się Niemcy wysadzili wszystkie trzy mosty drogowe i most kolejowy na Odrze. Zniszczone były drogi i ulice, nie działały szpitale, sieć kanalizacyjna, elektryczna, gazowa, a miejska centrala telefoniczna została w całości wywieziona do ZSRR przez żołnierzy radzieckich. Zrujnowane były także budynki użyteczności publicznej, choćby przedwojenna rejencja opolska na pl. Wolności, podobnie jak szkoły i sądy.
Przywrócenie działalności i odbudowa podstawowych instytucji były najważniejszym zadaniem nowych władz w pierwszych tygodniach. Już na początku kwietnia udało się uruchomić pierwszy szpital - na przedwojennym oddziale ginekologicznym szpitala św. Wojciecha - co było zasługą lekarza miejskiego Jerzego Hieronima Świtały.
A choć dziś trudno to sobie wyobrazić, w ciągu ledwie kilku miesięcy udało się przywrócić w miarę normalne funkcjonowanie życia w mieście, a dobrym przykładem tego mogą być szkoły. Już w kwietniu rozpoczęły działalność szkoły podstawowe na pl. Daszyńskiego, ul. Wrocławskiej i Ozimskiej oraz w podopolskiej wówczas Nowej Wsi Królewskiej. W tym samym czasie otwarto pierwszą szkołę średnią - gimnazjum i liceum męskie imienia Mikołaja Kopernika (I LO), niedługo później powstały gimnazjum i liceum żeńskie (późniejsze II LO) oraz kolejne męskie (III LO), a we wrześniu gimnazjum i liceum dla pracujących oraz specjalne liceum repolonizacyjne dla miejscowych Ślązaków.
Niezwykle ważną sprawą w pierwszym okresie po wojnie było również uruchomienie zakładów przemysłowych, a szczególnie cementowni, które mogły zapewnić miejsca pracy. Niestety, niemal wszystkie fabryki były zburzone, spalone, a w najlepszym razie zdewastowane, wojska sowieckie zaś często zupełnie ograbiły je z urządzeń. Brakowało także fachowców do ich obsługi. Od końca marca nowe władze zaczęły przejmować obiekty gospodarcze. Już w kwietniu zaczęła działać elektrownia miejska na rogu ul. Konopnickiej i Baldego, która przed wojną była wyłączona, ale postanowiono wznowić jej działalność, bo główna elektrownia w Groszowicach była niekompletna. W kwietniu uruchomiono także wodociągi, a niedługo później gazownię miejską.
Cementownie zaczęto przejmować w czerwcu 1945 roku. W najgorszym stanie była cementownia Opole - Port (obecnie Odra), którą udało się uruchomić dopiero w 1951 roku, po sprowadzeniu urządzeń z Czechosłowacji. W nieco lepszym stanie były mniejsze cementownie: Groszowice i Piast. Udało się je uruchomić w grudniu 1945 i w kwietniu 1946 roku. Najmniej poszkodowana była najmniejsza cementowania Bolko, ale ją uruchomiono jeszcze później, bo dopiero w 1947 roku. Były także inne cementownie, m.in. Wróblin i Silesia. Na szczęście nie wszystkie zagrabione maszyny zostały wywiezione, część z nich znaleziono w pobliżu fabryk lub na dworcach kolejowych. Opole dzięki odbudowie cementowni stało się prawdziwą potęgą w produkcji tego materiału. Według szacunków z 1946 roku w naszym mieście powstawało około 25 procent całej produkcji krajowej.
Największym pracodawcą był jednak Zakład Naprawczy Taboru Kolejowego, duże zatrudnienie dawały również Opolska Fabryka Maszyn oraz fabryki mebli i kawy. Szybko rozwijała się sieć sklepów, początkowo głównie prywatnych, a tylko w niewielkiej części tzw. uspołecznionych. Podobnie było w przypadku zakładów rzemieślniczych.
Niestety, nie wszystko udało się odbudować i uruchomić, a przykładem tego może być browar miejski, który był zniszczony w 80 procentach, a jego aparaturę w całości wywieziono do Związku Radzieckiego, co spowodowało, że został zupełnie zlikwidowany. Podobnie było w przypadku opolskich warsztatów naprawy samochodów.
Odbudowa i uruchomienie przemysłu miały ogromne znaczenie ze względu na miejsca pracy, ale nowi mieszkańcy łaknęli także wartości duchowych i kulturalnych. Ważną funkcję w integracji przyjezdnych z Kresów i innych części kraju oraz miejscowych spełniał Kościół. 15 sierpnia 1945 roku ustanowiono stolicę administracji apostolskiej Śląska Opolskiego, a kościół św. Krzyża podniesiono do rangi prokatedry. Pierwszym administratorem został ks. infułat Bolesław Kominek, późniejszy arcybiskup i kardynał. W lipcu 1945 roku powrócił z Prószkowa obraz Matki Boskiej Opolskiej.
Duże znaczenie integrujące miał także sport. Co ciekawe, założony w kwietniu 1945 roku klub sportowy ZZK (Związek Zawodowy Kolejarzy) był jedną z pierwszych instytucji w Opolu. 1 maja odbył się pierwszy mecz z Armią Czerwoną. W 1945 powstały kolejne kluby: lwowska ZNTK Leopolia, wojskowa Trójka, milicyjna Gwardia, Lwowianka, a szczególnie Odra. Uprawiano piłkę nożną i ręczną, tenisa, lekkoatletykę, szachy, boks, zapasy. Już 8 lipca odbyła się pierwsza impreza rekreacyjna - Propagandowy Bieg Uliczny na 2 km z metą na rynku.
Dużym wydarzeniem była także pierwsza powojenna sztuka teatralna, która miała premierę 7 października 1945 roku w odremontowanym nieco gmachu przedwojennego hotelu Forum (w pobliżu dzisiejszej filharmonii przy ul. Krakowskiej). Wystawiono "Zemstę", a niedługo później opolanie mogli oglądać także "Moralność pani Dulskiej". Tym samym ruszyła działalność pierwszego teatru imienia Juliusza Słowackiego. Już w 1946 roku otwarto szkołę muzyczną i muzeum miejskie przy ul. św. Wojciecha, zaczęto wydawać także pierwszą gazetę, tygodnik "Nowiny Opolskie", który miał swoją siedzibę na rynku, a potem przy ul. Damrota. 
Od kwietnia 1945 roku zaczęto zmieniać także nazwy ulic. Proces był długotrwały i całymi latami stare nazwy mieszały się z nowymi. W wielu przypadkach zresztą tłumaczono historyczne, przedwojenne nazwy, które funkcjonują do dziś (np. Zamkowa, Szpitalna, Wrocławska, Prószkowska), często stosowano zmiany zgodnie z kluczem znaczeniowym (przedwojenna dzielnica niemieckich generałów zmieniła się w dzielnicę górską, niemieckich literatów zamieniono na polskich, a dzielnica kwiatów już przed wojną nosiła takie nazwy jak dziś). Często wybierano także patronów lokalnych i polskich bohaterów (Koraszewskiego, Kośnego, Damrota, Strzelców Bytomskich, Powstańców Śląskich, Kościuszki, Kołłątaja).
Liczba ludności Opola rosła bardzo szybko. O ile na początku 1945 roku było zaledwie około 300 mieszkańców, o tyle już w maju około 4 tys., w czerwcu ponad 8,5 tys., a w lipcu prawie 14 tys. Do końca 1945 roku Opole liczyło już ponad 30 tys., a rok później niemalże 40 tys. Nowi opolanie pochodzili ze wszystkich części II RP, spis ludności z 1950 roku wskazuje, że ponad 59 procent z nich pochodziło z Kresów (głównie województwa lwowskie i tarnopolskie, w niewielkiej części stanisławowskie i wołyńskie). Niespełna 8 procent pochodziło z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego, mniej z okolic Krakowa, Warszawy, Rzeszowa, Łodzi czy Poznania.
Około 26 procent stanowili przedwojenni mieszkańcy miasta. Oni, aby w nim pozostać, musieli przejść jednak weryfikację przed specjalną komisją miejską. Zweryfikowani negatywnie musieli wyjechać, początkowo trafiali do obozów dla wysiedleńców (w Opolu powstał on przy ul. Kropidły), stamtąd przewożono ich do punktu zbornego w Głubczycach, skąd wyjeżdżali do brytyjskiej strefy okupacyjnej za Odrą i Nysą Łużycką.
Korzystałem z: "Opole, dzieje i tradycja" pod red. B. Linka, K. Tarki, U. Zajączkowskiej oraz W. Dziewulski, F. Hawranek, "Opole. Monografia miasta"
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
